«Αθλητική Τριάδα (RED-S): Το αόρατο σύνδρομο που απειλεί τους αθλητές – Πώς η διατροφή σώζει την απόδοση και την υγεία»
Από την «Τριάδα» στο RED-S
Ο όρος «αθλητική τριάδα» (female athlete triad) εισήχθη ήδη από τη δεκαετία του 1990 και περιέγραφε το τρίπτυχο:
Διαταραχές στην πρόσληψη ενέργειας / διατροφικές διαταραχές (disordered eating)
Διαταραχές της έμμηνου ρύσης (π.χ. αμηνόρροια)
Μειωμένη οστική πυκνότητα / οστεοπόρωση
Με την πάροδο του χρόνου, η έρευνα έδειξε ότι οι συνέπειες της διαταραχής της ενεργειακής ισορροπίας δεν περιορίζονται μόνο σε γυναίκες, ούτε στα τρία αυτά σημεία. Έτσι, το 2014 το Διεθνές Ολυμπιακό Κίνημα (IOC) εισήγαγε τον όρο RED-S (Relative Energy Deficiency in Sport), που καλύπτει ευρύτερα τις συνέπειες της χαμηλής ενεργειακής διαθεσιμότητας (low energy availability, LEA) σε πολλαπλά συστήματα του οργανισμού.
Τι είναι η «ενεργειακή διαθεσιμότητα» και πότε γίνεται χαμηλή
Ο βασικός μηχανισμός πίσω από το RED-S είναι η χαμηλή ενεργειακή διαθεσιμότητα (LEA). Ορίζεται ως:
Ενεργειακή διαθεσιμότητα = (ενεργειακή πρόσληψη – ενέργεια που δαπανάται στην άσκηση) / λιπώδης-ελεύθερη μάζα (fat-free mass, FFM)
Όταν ο οργανισμός δεν λαμβάνει αρκετά θερμίδες για να καλύψει τις ανάγκες όλων των λειτουργιών (μεταβολικές, ορμονικές, ανοσολογικές, αποκατάσταση μυών κ.λπ.), τότε ξεκινούν οι προσαρμογές που οδηγούν σε δυσλειτουργία.
Σε μία πρακτική καθοδήγηση, συστήνεται η διατήρηση ενεργειακής διαθεσιμότητας > 45 kcal/kg FFM/ημέρα για τις αθλήτριες, για να αποφευχθούν δυσμενείς συνέπειες.
Αν η ενεργειακή διαθεσιμότητα πέσει κάτω από ~30 kcal/kg FFM/ημέρα για παρατεταμένο διάστημα, ο κίνδυνος εμφάνισης RED-S αυξάνεται σημαντικά.
Ποιοι αθλητές κινδυνεύουν περισσότερο
Οι ομάδες με υψηλότερο κίνδυνο για εμφάνιση RED-S είναι:
Αθλήματα που δίνουν έμφαση στο χαμηλό σωματικό βάρος (π.χ. κολύμβηση, δρομείς μεγάλων αποστάσεων, γυμναστική, ακροβατικά, χορός).
Αθλήματα με κατηγορίες βάρους (π.χ. πάλη, πυγμαχία, άρση βαρών).
Αθλητές με υψηλό όγκο προπόνησης ή πολλαπλές προπονήσεις ημερησίως.
Αθλήτριες/αθλητές με αυστηρή διατροφική περιοριστικότητα, είτε λόγω πίεσης (π.χ. αισθητική), είτε λόγω ελλιπούς γνώσης.
Μάλιστα, σε μελέτες αναφέρεται ότι ποσοστά αθλητριών αναψυχής ή ερασιτεχνών μπορεί να παρουσιάζουν σημεία LEA (χαμηλής ενεργειακής διαθεσιμότητας) – π.χ. σε μία έρευνα το 45 % των γυναικών που γυμνάζονται είχε κίνδυνο LEA
Ποιες είναι οι επιπτώσεις του RED-S
Το RED-S δεν αφορά μόνο τον αναπαραγωγικό / οστικό τομέα. Οι επιπτώσεις μπορεί να εντοπιστούν σε πολλαπλά συστήματα:
Π.χ., μία πρόσφατη μελέτη συνδέει το RED-S με αυξημένο κίνδυνο τραυματισμών γόνατος σε αθλήτριες.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι συνέπειες μπορεί να είναι υποκλινικές για μεγάλο διάστημα πριν γίνουν εμφανείς, καθιστώντας την πρώιμη ανίχνευση κρίσιμη.
Ανίχνευση / Διάγνωση
Η διάγνωση του RED-S δεν είναι απλή, καθώς τα συμπτώματα είναι ποικίλα και μη ειδικά. Δεν υπάρχει ένας και μοναδικός δείκτης που να το επιβεβαιώνει.
Μερικά εργαλεία / δείκτες που χρησιμοποιούνται:
Ερωτηματολόγια κινδύνου LEA / RED-S (π.χ. LEAF-Q, Female Athlete Triad Screening, RED-S CAT)
Βιοχημικοί δείκτες: TSH, κορτιζόλη, ορμόνες φύλου, οιστρογονικά / τεστοστερόνη, δείκτες οστικής ανακατασκευής, δείκτες φλεγμονής κ.ά.
Απεικονιστική αξιολόγηση οστικής πυκνότητας (DXA)
Παρακολούθηση συμπτωμάτων όπως καθυστερημένη αποκατάσταση, συχνές λοιμώξεις, διαταραχές έμμηνου ρύσης κ.λπ.
Οι κατευθυντήριες οδηγίες προτείνουν μια διεπιστημονική προσέγγιση (γιατρός, διατροφολόγος/διαιτολόγος, ψυχολόγος / ψυχίατρος, προπονητής) για την αξιολόγηση και αντιμετώπιση.
Ο ρόλος της διατροφής στην πρόληψη
Η σωστή διατροφή – ειδικά στις αθλήτριες/αθλητές με υψηλό φορτίο – είναι ο θεμέλιος λίθος για την πρόληψη του RED-S. Ακολουθούν σημεία-κλειδιά:
1. Επαρκής θερμιδική πρόσληψη
Η κύρια πρόληψη είναι η ισορροπία μεταξύ της ενέργειας που καταναλώνεται (μέσω τροφής) και της ενέργειας που δαπανάται στην προπόνηση + τις βασικές λειτουργίες. Η πλήρης κάλυψη των ενεργειακών αναγκών μειώνει τον κίνδυνο LEA.
2. Μακροθρεπτικά συστατικά
Υδατάνθρακες: Αποθηκεύουν γλυκογόνο μυών και ηπατικός, υποστηρίζουν τις ανάγκες ενέργειας κατά τη διάρκεια έντονων ασκήσεων
Πρωτεΐνες: Για αποκατάσταση και σύνθεση μυϊκής μάζας
Λίπη: Σημαντικά για ορμονική λειτουργία, απορρόφηση λιποδιαλυτών βιταμινών, στήριξη κυτταρικών δομών
Η έλλειψη επαρκούς πρόσληψης μακροθρεπτικών μπορεί να επιδεινώσει τις συνέπειες της LEA.
3. Μικροθρεπτικά συστατικά & αντιοξειδωτικά
Ω-3 λιπαρά, βιταμίνες (D, Κ, B-σύμπλεγμα), ασβέστιο, μαγνήσιο, σίδηρος, ψευδάργυρος, αντιοξειδωτικές ενώσεις (π.χ. από φρούτα, λαχανικά) παίζουν ρόλο στην υποστήριξη οστικής υγείας, ανοσοποιητικού συστήματος, μεταβολισμού.
Μάλιστα, μελέτες υποστηρίζουν ότι διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικές και αντιφλεγμονώδεις τροφές βελτιώνει την απόδοση και την αποκατάσταση.
4. Εκπαίδευση / ενημέρωση διατροφής
Μελέτες δείχνουν ότι εκπαιδευτικά προγράμματα διατροφής οδηγούν σε αύξηση ενεργειακής διαθεσιμότητας, βελτίωση γνώσεων και μείωση δεικτών κινδύνου LEA. Σε νεαρές αθλήτριες ορεινής άσκησης, 6 διαλέξεις οδήγησαν σε αύξηση της ενεργειακής διαθεσιμότητας και μείωση των δεικτών κινδύνου.
Ακόμη, υπήρξε συσχέτιση μεταξύ της διατροφικής γνώσης και του κινδύνου LEA σε αθλητές.
5. Προσαρμογή φορτίου / περίοδοι ανάπαυσης
Σε περιόδους υψηλού όγκου προπόνησης, απαιτείται αντίστοιχη αύξηση της θερμιδικής πρόσληψης ή/και επιτήρηση του φορτίου προπόνησης ώστε να μη δημιουργηθεί ενεργειακό έλλειμμα.
Σε περιόδους ανταγωνισμού, οι μεταβολές πρέπει να γίνονται σταδιακά με επίβλεψη διατροφολόγου.
Πρόληψη RED-S: Πρωτογενής, Δευτερογενής & Τριτογενής
Σύμφωνα με τη σύγχρονη βιβλιογραφία, η πρόληψη RED-S μπορεί να οργανωθεί σε τρία επίπεδα:
Πρωτογενής πρόληψη: Εκπαίδευση αθλητών, προπονητών, επιστημονικής ομάδας για τις αρχές της ενεργειακής ισορροπίας, τα συμπτώματα και κινδύνους. Καθιέρωση πρωτοκόλλων screening κάθε σεζόν.
Δευτερογενής πρόληψη: Έγκαιρη ανίχνευση (π.χ. μέσω ερωτηματολογίων, εργαστηριακών δεικτών) όταν εμφανίζονται πρώιμα συμπτώματα, ώστε να αναστραφούν.
Τριτογενής πρόληψη / αποκατάσταση: Σε αθλητές που ήδη εκδηλώνουν RED-S, άμεση παρέμβαση για αποκατάσταση ενέργειας, τροποποίηση προπόνησης, θεραπευτική αντιμετώπιση και παρακολούθηση.
Η έγκαιρη παρέμβαση είναι κρίσιμη: όσο πιο σύντομα εντοπιστεί και αντιμετωπιστεί, τόσο λιγότερες οι μόνιμες βλάβες, ειδικά στην οστική υγεία.
Συμπεράσματα & Προτάσεις για δράση
Η «αθλητική τριάδα» αποτελεί την πρώτη προσέγγιση, αλλά το RED-S παρέχει ένα πληρέστερο και πιο ευρύ πλαίσιο κατανόησης των επιπτώσεων της χαμηλής ενεργειακής διαθεσιμότητας.
Η σωστή διατροφή – με έμφαση στην επάρκεια θερμίδων, ισορροπία μακρο- και μικροθρεπτικών, και ενημέρωση/εκπαίδευση – είναι θεμελιώδης για την πρόληψη της RED-S.
Η διεπιστημονική προσέγγιση (ιατρός, διατροφολόγος, προπονητής, ψυχολόγος) είναι απαραίτητη τόσο για τη διάγνωση όσο και για την αντιμετώπιση.
Η έγκαιρη ανίχνευση με screening εργαλεία και η ευαισθητοποίηση όλων των εμπλεκόμενων (αθλητές, προπονητές, γονείς) μπορούν να αποτρέψουν σοβαρές επιπλοκές.
